آیه 7 سوره حجرات

وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَ لكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ أُولئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ «7»

بعد از آن امر به تبين ترهيب بندگان فرمايد از سخن دروغ بر اين وجه كه:

وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ‌: و بدانيد در ميان شماست رسول خدا، تعظيم و اجلال او مقتضى آنست كه كلام دروغ به حضرت او معروف نداريد، و

جلد 12 - صفحه 182

اگر به خلاف راستى سخنى گوئيد يا اگر مرتكب فعل غير مرضى شويد، حق تعالى آن را اخبار فرمايد و شما را رسوا نمايد. و چون بعضى از اهل ايمان رسول را بر حرب «بنى مصطلق» و بر تصديق قول «وليد» تأكيد، و جماعتى ديگر كه كمال تقوى را داشتند جسارت كمى كردند و خود را از آن دور مى‌داشتند، لذا حق تعالى بر سبيل استدراك مدح آنها و فرمود: لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ: اگر فرمان برد و قبول كند پيغمبر قول شما و به رأى شما عمل نمايد در بسيارى كارها، لَعَنِتُّمْ‌: هر آينه به رنج افتيد و هلاك شويد، زيرا اكثر قول و فعل شما به هواى نفس و عصبيت است، پس در جميع امور اطاعت پيغمبر نمائيد تا از هلاكت دنيا و آخرت نجات يابيد. وَ لكِنَّ اللَّهَ‌: و لكن خداى تعالى، حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ‌: دوست گردانيده است بسوى شما كه بعض متقين باشند ايمان را كه تصديق به خدا و رسول و جميع ما جاء [بر] النبى باشد.

لطيفه: ترك ذكر بعضى به جهت دلالت صفت ايشان است بر آنچه مفارق صفت غير ايشان است كه مذكور شده‌اند، و اين از جمله ايجازات و لمحات لطيفه قرآنى است كه متفطن نمى‌شوند به آن مگر خواص كه علماى علم بيان‌اند و از اين قبيل است كلام بعد؛ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ‌: و زينت داد ايمان را در دلهاى شما به نصب ادله واضحه و حجج بينه، وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ: مكروه گردانيده و نخواسته بسوى شما كفر را و نشنيدن حق را كه آن توحيد و نبوت و ساير اركان ايمان است، وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ‌: و خارج شدن از طاعات واجبه و بجا نياوردن آن و ارتكاب بساير نافرمانيها؛ از حضرت باقر عليه السّلام مروى است كه مراد به فسوق، دروغ است‌ «1».

تفسير برهان: از حضرت صادق عليه السّلام فرمود در اين آيه: «حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ» يعنى امير المؤمنين عليه السّلام؛ (و كره اليكم الكفر و الفسوق و العصيان) الاول و الثانى و الثالث‌ «2».

«1» تفسير نور الثقلين، ج 5، ص 83 شماره 19.

«2» برهان، ج 4 ص 206 بنقل از اصول كافى (و اصول كافى) ج 1 ص 426 روايت 71.

جلد 12 - صفحه 183

تنبيه: مراد از تحبيب و تزيين ايمان و تكريه كفر و فسوق و عصيان، لطف و امداد است به توفيق در طاعت و تجنب از معصيت از جمله الطاف كه باعث رسوخ ايمان و صارف از كفر و عصيان است، نصب ادله وعده ثواب است بر طاعت و ايمان و وعيد عقاب بر كفر و عصيان باشد.

أُولئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ‌: آن گروه كه مستثنى‌اند از اهل جسارت بواسطه اتصاف به صفات مذكوره، ايشانند راه‌يافتگان به طريق صلاح و فلاح و محاسن اخلاق و آداب.

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلى‌ ما فَعَلْتُمْ نادِمِينَ «6» وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَ لكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ أُولئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ «7» فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ نِعْمَةً وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ «8» وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الْأُخْرى‌ فَقاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِي‌ءَ إِلى‌ أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ «9» إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ «10»

ترجمه‌

اى كسانيكه ايمان آورديد اگر آورد براى شما فاسقى خبرى را پس تفتيش كنيد مبادا آسيب رسانيد گروهى را بنادانى پس بگرديد بر آنچه كرده‌ايد پشيمان‌

و بدانيد كه در ميان شما پيغمبر خدا است اگر اطاعت ميكردتان در بسيارى از كارها هر آينه هلاك شده بوديد ولى خدا محبوب ساخت نزد شما ايمان را و آراست آنرا در دلهاى شما و مكروه و ناخوش گرداند پيش شما كفر و تمرّد و نافرمانى را آنگروه ايشانند راه صواب يافتگان‌

براى تفضّلى از خدا و نعمتى و خدا داناى درست كار است‌

و اگر دو دسته از مؤمنان كارزار كنند پس اصلاح كنيد

جلد 5 صفحه 39

ميان آن دو پس اگر ستم كند يكيشان بر ديگرى پس كارزار كنيد با آنكه ستم ميكند تا باز گردد بامر خدا پس اگر بازگشت پس اصلاح كنيد ميانشان بعدل و عدالت كنيد همانا خدا دوست ميدارد عدالت كاران را

جز اين نيست كه مؤمنان برادرانند پس اصلاح كنيد ميان دو برادرتان و بترسيد از خدا باشد كه شما رحمت كرده شويد.

تفسير

گفته‌اند نازل شده است در شأن وليد بن عقبه كه پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم او را مأمور بأخذ صدقات از بنى المصطلق فرموده بود و ميان او و آنها عداوت ديرينه بود و چون شنيدند او براى اخذ صدقات ميآيد از او استقبال نمودند و او گمان كرد براى جنگ ميآيند پس برگشت و به پيغمبر عرض كرد آنها مرتدّ شدند و زكوة ندادند و حضرت اراده فرمود كه با آنها جنگ كند اين آيه نازل شد كه دلالت دارد بر آنكه اگر مرد فاسق و گناه‌كارى خبرى براى شما بياورد تجسّس و تفحص نمائيد مبادا خبر او دروغ باشد و شما از روى نادانى با قومى مبارزه كنيد و بعدا نادم و پشيمان گرديد از عملى كه انجام داديد و بجاى فتبيّنوا فتثبّتوا بثاء مثلّثه نيز قرائت شده و در مجمع آنرا نسبت بامام باقر عليه السّلام داده يعنى پس تأمّل كنيد تا صدق و كذب خبر معلوم شود و مؤيّد اين نقل است آنچه در احتجاج از امام مجتبى عليه السّلام نقل شده كه استدلال فرموده است باين آيه بر فسق وليد و تعبير آنملعون باين لقب در قرآن و فقهاء اماميّه تمسّك نموده‌اند باين آيه بر اثبات حجيّت خبر عادل و نفى حجيّت خبر فاسق بتقريباتى كه مجال ذكر آنها نيست و در كتب اصول فقه معنون است و قمّى ره فرموده نازل شده در شأن عايشه وقتى كه نسبت بد داد بماريه قبطيّه و متّهم نمود او را به جريح قبطى پس امر فرمود پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم بقتل جريح تا دروغ او ظاهر گردد و از گناه تهمت توبه نمايد و شرح اين مقال در سوره نور گذشت و اين دو قصّه منافات با يكديگر ندارد ممكن است هر دو واقع شده باشد و مقصود بفاسق شخص متّصف بفسق باشد اعم از مرد و زن و آيه در شأن هر دو نازل شده باشد و اهل ايمان بايد شكرگزار باشند از وجود پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم در ميان آنها چون خداوند ميفرمايد بدانيد ما چنين لطفى بشما فرموديم و پيغمبرى فرستاديم‌

جلد 5 صفحه 40

كه ببركت وحى و تنزيل شما را از مهالك و آثام و خطرات نجات ميدهد چنانچه در موضوع خبر وليد و غيره داد و در بسيارى از موارد تجربه نموديد كه اگر آنحضرت متابعت از رأى شما مينمود بزحمت و هلاكت دچار ميشديد ولى خدا محبّت ايمان و اعتقاد بخدا و پيغمبر و امام را در دلهاى بعضى از شما راه و جلوه داد و مكروه و ناخوش داشت نزد شما كفر و دروغ و گناه را لذا گوش بفرمان صاحب اختيار خود داديد و در مقابل رأى ولىّ خود رأى نداديد و برشد و هدايت و صلاح فائز گشتيد و اين فضل و نعمتى بود از خدا نسبت بشما اهل ايمان واقعى و خدا ميداند درجات ايمان و اهل واقعى آنرا ميشناسد و بقدر مراتبشان بآنها تفضّل و احسان ميفرمايد و گفته‌اند در آيه اشعار است بآنكه امثال وليد كه بأغراض فاسده و آراء كاسده خودشان دروغ گفتند و مخالفت با رأى پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم نمودند دلهاشان از لوث كفر پاك و بنور ايمان از جانب خدا منوّر نشده و برشد و هدايت نرسيدند و فسوق اگر چه ظاهرا بمعناى تمرّد و خروج از طاعت است ولى اينجا از امام باقر عليه السّلام بدروغ تفسير شده و شايد بقرينه مقام باشد چون مسبوق بذكر فاسق كاذب و ملحوق بذكر عصيان است و در كافى و قمّى ره از امام صادق عليه السّلام حبّب اليكم الايمان با امير المؤمنين عليه السّلام و كرّه اليكم الكفر و الفسوق و العصيان با اوّلى و دوّمى و سوّمى تطبيق شده و نيز در كافى از آنحضرت نقل شده كه پرسيدند حبّ و بغض از ايمان است فرمود آيا ايمان چيزى هست جز حب و بغض و اين آيه را تلاوت فرمود و گفته‌اند روزى پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم سوار بر الاغ خود بود و بگروهى از انصار گذشت و در بين آنها عبد اللّه بن ابىّ منافق معروف بود حضرت مشغول بموعظه آنها شد و الاغ بول كرد و سرگين انداخت عبد اللّه دست به بينى گرفت و گفت الاغت را از ما دور كن اين سخن را عبد اللّه بن رواحه شنيد و گفت جسارت كردى بول الاغ او از تو خوشبوتر است پس پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم تشريف برد و سخن در ميان قبيله آن دو بنزاع كشيد و با چوب و كفش يكديگر را زدند و اين آيه نازل شد كه دلالت دارد بر آنكه اگر ميان دو دسته از اهل ايمان فتنه و آشوب برپا شد و بجنگ و جدال كشيد شما بموعظه و نصيحت آن دو دسته را با يكديگر سازش دهيد پس اگر يكى از آن دو دسته حاضر بصلح‌

جلد 5 صفحه 41

نشدند و بر ديگرى جور و ستم نمودند با آنها مقاتله و جنگ نمائيد تا رجوع نمايند بحكم خدا و پيغمبر و پس از رجوع بعدالت ميان آن دو دسته حكم كنيد و اصلاح نمائيد و حكم بعدل و داد اختصاص باين مورد ندارد هميشه بايد بعدالت حكم نمود چون خدا دوست دارد حكومت كنندگان بعدل و داد را و در روايات معتبره از امام صادق عليه السّلام اين آيه بجنگ صفّين و جنگ بصره امير المؤمنين عليه السّلام با معاويه و عايشه تأويل شده و از پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم نقل فرموده كه چون نازل شد فرمود كسيكه بعد از من باين آيه عمل نمايد امير المؤمنين است و آنكه سلوك آنحضرت با محاربين و فراريان و اسراى آنها همان سلوك پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم با مشركين مكّه بعد از ظفر بر آنها بوده و بعدل و داد با آنها رفتار فرموده است و بمناسبت ذكر نزاع دو دسته از اهل ايمان و اصلاح بين آنها خداوند فرموده است اهل ايمان جز اين نيست كه برادران يكديگرند در دين و ايمان بخدا و پيغمبر و امام چون در حديث نبوى است كه من و على والدين اين امّتيم و از امام باقر عليه السّلام نقل شده كه مؤمن برادر مؤمن است از يك پدر و مادر چون خدا خلق فرمود اهل ايمان را از طينت جنان و جارى فرمود در صور ايشان نسيم بهشتى را و براى اين ايشان برادران ابوينى شدند و از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه خدا اهل ايمانرا از نور خود خلق فرمود و غوطه‌ور كرد ايشانرا در رحمت خود و گرفت ميثاق ولايت ما را از آنان بعد از معرفت خود پس مؤمن برادر پدر و مادرى مؤمن است پدرشان نور و مادرشان رحمت است و براى اين است كه مؤمن نظر ميكند بنور خدا يعنى آن نوريكه از آن خلق شده و حقوق برادران دينى بر يكديگر در محلّ خود مفصّلا بيان شده و از آن جمله اصلاح ذات البين است كه در روايات ائمه اطهار ثواب بسيارى براى آن ذكر شده و فرموده‌اند افضل از صدقه دادن است و در روايت نبوى با فضليّت آن از نماز و روزه و صدقه تصريح شده و اهمّ از آن اعانت مظلوم و نصرت دادن آن بر ظالم است بشمشير و زبان كه مستفاد از آيه شريفه و مؤيّد باخبار كثيره است و بايد اهل ايمان بترسند از خدا بر مسامحه در اصلاح و ترك عدل در حكم و يارى مظلوم و ساير حقوق برادران دينى خودشان تا مشمول رحمت الهيه گردند.

جلد 5 صفحه 42

وَ اعلَمُوا أَن‌َّ فِيكُم‌ رَسُول‌َ اللّه‌ِ لَو يُطِيعُكُم‌ فِي‌ كَثِيرٍ مِن‌َ الأَمرِ لَعَنِتُّم‌ وَ لكِن‌َّ اللّه‌َ حَبَّب‌َ إِلَيكُم‌ُ الإِيمان‌َ وَ زَيَّنَه‌ُ فِي‌ قُلُوبِكُم‌ وَ كَرَّه‌َ إِلَيكُم‌ُ الكُفرَ وَ الفُسُوق‌َ وَ العِصيان‌َ أُولئِك‌َ هُم‌ُ الرّاشِدُون‌َ «7»

و بدانيد اينكه‌ ‌در‌ ميان‌ ‌شما‌ ‌رسول‌ ‌خدا‌ ‌است‌ ‌اگر‌ اطاعت‌ ‌شما‌ ‌را‌ بكند و تقاضاهاي‌ ‌شما‌ ‌را‌ بپذيرد ‌در‌ بسياري‌ ‌از‌ امور ‌هر‌ آينه‌ بهلاكت‌ مي‌افتيد و لكن‌ خداوند ‌شما‌ ‌را‌ توفيق‌ داد بدوستي‌ ايمان‌ و زينت‌ داد ‌در‌ دل‌هاي‌ ‌شما‌ نور ايمان‌ ‌را‌، و بد و كراهيت‌ انداخت‌ ‌در‌ نظر ‌شما‌ كفر و فسق‌ و عصيان‌ ‌را‌ كساني‌ ‌که‌ ‌اينکه‌ نحوه‌ باشند ‌آنها‌ رشد پيدا كردند و ارشاد شده‌اند.

وَ اعلَمُوا أَن‌َّ فِيكُم‌ رَسُول‌َ اللّه‌ِ اشاره‌ باين‌ ‌که‌ بايد متابعت‌ ‌او‌ ‌را‌ بكنيد ‌اگر‌

جلد 16 - صفحه 226

‌خدا‌ ‌را‌ دوست‌ داريد: قُل‌ إِن‌ كُنتُم‌ تُحِبُّون‌َ اللّه‌َ فَاتَّبِعُونِي‌ يُحبِبكُم‌ُ اللّه‌ُ وَ يَغفِر لَكُم‌ ذُنُوبَكُم‌ وَ اللّه‌ُ غَفُورٌ رَحِيم‌ٌ آل‌ عمران‌، آيه 29.

لَو يُطِيعُكُم‌ فِي‌ كَثِيرٍ مِن‌َ الأَمرِ ‌لو‌ يطيعكم‌ بمعني‌ مجازي‌ ‌است‌ زيرا اطاعت‌ ‌از‌ ادني‌ ‌است‌ ‌با‌ ‌علي‌ بمعني‌ اينكه‌ آنچه‌ ‌شما‌ تقاضا مي‌كنيد عمل‌ كند ‌در‌ بسياري‌ ‌از‌ تقاضاهاي‌ ‌شما‌.

لَعَنِتُّم‌ باعث‌ هلاكت‌ ‌شما‌ مي‌شود زيرا ‌شما‌ صلاح‌ و فساد كارها ‌را‌ نمي‌ دانيد چه‌ بسيار ضررها ‌را‌ نفع‌ مي‌پنداريد و نفع‌ها ‌را‌ ضرر تصور مي‌كنيد چنانچه‌ ميفرمايد: عَسي‌ أَن‌ تَكرَهُوا شَيئاً وَ هُوَ خَيرٌ لَكُم‌ وَ عَسي‌ أَن‌ تُحِبُّوا شَيئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُم‌ وَ اللّه‌ُ يَعلَم‌ُ وَ أَنتُم‌ لا تَعلَمُون‌َ بقره‌ ‌آيه‌ 213. و تعبير بكثير ‌براي‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ گاهي‌ تقاضاهاي‌ ‌شما‌ موافق‌ ‌با‌ حكمت‌ ‌است‌ بايد امريه‌ ‌از‌ جانب‌ حق‌ برسد ‌که‌ ‌بر‌ وفقش‌ عمل‌ نمايد لذا امر فرمود بحضرتش‌ وَ شاوِرهُم‌ فِي‌ الأَمرِ فَإِذا عَزَمت‌َ فَتَوَكَّل‌ عَلَي‌ اللّه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ يُحِب‌ُّ المُتَوَكِّلِين‌َ آل‌ عمران‌، ‌آيه‌ 153.

وَ لكِن‌َّ اللّه‌َ حَبَّب‌َ إِلَيكُم‌ُ الإِيمان‌َ تسليم‌ صرف‌ باشيد وَ زَيَّنَه‌ُ فِي‌ قُلُوبِكُم‌ نور ايمان‌ روشن‌ كرده‌ و علاقه‌مند باو شده‌ايد و ‌بر‌ جان‌ و مال‌ و عرض‌ ‌خود‌ مقدم‌ ميدانيد.

وَ كَرَّه‌َ إِلَيكُم‌ُ الكُفرَ وَ الفُسُوق‌َ وَ العِصيان‌َ فسق‌ و عصيان‌ مثل‌ فقير و مسكين‌ ‌است‌ «اذا اجتمعا افترقا و اذا افترقا اجتمعا» و ‌در‌ اينجا ظاهرا فسق‌ ترك‌ الطاعة و عصيان‌ فعل‌ المعصية ‌است‌.

أُولئِك‌َ هُم‌ُ الرّاشِدُون‌َ رشد ايماني‌ و تقوايي‌.

]

(آیه 7)- در این آیه برای تأکید مطلب مهمی که در آیه گذشته آمد، می‌افزاید: «و بدانید رسول خدا در میان شماست، هر گاه در بسیاری از امور از شما اطاعت کند به مشقّت خواهید افتاد» (وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ).

او رهبر است و نسبت به شما از هر کس مهربانتر، برای تحمیل افکار خود به او فشار نیاورید که این به زیان شماست.

در دنباله آیه به یکی دیگر از مواهب بزرگ الهی به مؤمنان اشاره کرده، می‌فرماید: «ولی خداوند ایمان را محبوب شما قرار داده، و آن را در دلهایتان زینت بخشیده» (وَ لکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ).

«و (به عکس) کفر و فسق و گناه را منفورتان قرار داده است» (وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ).

در پایان آیه به صورت یک قاعده کلی و عمومی می‌فرماید: «کسانی که دارای این صفاتند (ایمان در نظرشان محبوب و مزین، و کفر و فسق و عصیان در نظرشان منفور است) هدایت یافتگانند» (أُولئِکَ هُمُ الرَّاشِدُونَ).

یعنی اگر این موهبت الهی (عشق به ایمان و نفرت از کفر و گناه) را حفظ کنید، و این پاکی و صفای فطرت را آلوده نسازید، رشد و هدایت، بی‌شک در انتظار شماست.